Алтай кай чорчӧктӧр Тӱркийеде

20.08.2013

Jол-jорык болуп, быjыл кӱӱк айда Крымда тӱрк калыктардыҥ чӧрчӧктӧрине учурлалган симпозиумда туружарымда, тӱрк билимчи Ибрагим Jилек меге сый эдип, тӧрт бичик берди.
Ибрагим Jилек керегинде айтса, ол фольклорчы кижи, ХХ чактыҥ 90 jылдарында бистерге бир-канча jылга улам келип, алтай тил ӱренген. Бу jылдарда ол тушта эзен jӱрген кайчы А.Г. Калкинле тушташкан. «Алтай тилге ӱреткен баштапкы алтай ӱредӱчим» - деп, ол К.Е. Укачина керегинде оморкоп айдат. Анайып ол алтай фольклорго тайанып, бойыныҥ билим ижин кӧндӱктирип, бӱгӱнги кӱнде бийик jедимдерге jеткен. Ол филология билимниҥ докторы, тӱрк калыктар ортодо текши jарлу Тӱрк калыктардыҥ культуразын шиҥдейтен институттыҥ директорыныҥ ордынчызы болуп иштеп jат. Оныла коштой оныҥ ӱйи Фиген база алтай тил ӱренип, алтай тилдиҥ диалекттерин шиҥдейт. Анайда ок олор Алтайла тереҥ колбузын темдектеп, уулына Алтай-Каан деп ат адагылаган. Алтайдаҥ барган улус туштаза, ол улам ла Э.В. Бабрашевке, К.Е. Укачинага, Н.Н. Тыдыковага ла оноҥ до ӧскӧ оныҥ jӱрӱминде туштаган алтай улуска эзенин айтырат.
Jе билимчиниҥ алтай калыкка jетирген быйаны - оныҥ кай чӧрчӧктӧрди тӱрк тилге эткен кӧчӱриштери деп айдар керек. Бу бичиктерди аjаруга алып, олордыҥ бӱктерин ачып кӧрӧлӧ, чокым билим иш деп санандым. Мында алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ сюжеттери, олорды шиҥдеген билимчилер ле кайчылардыҥ репертуары, кай чӧрчӧктиҥ аҥылузы керегинде ончо jетирӱлер ле jартамалдар толо берилген. Анайда ок алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ тексттери бӱткӱл бойынча берилип, коштой олорды тӱрк тилге кӧчӱргени салынган. Баштапкы бичикке Н. Улагашевтиҥ jарлу кай чӧрчӧктӧри: «Эр Самыр», «Ак Тайчы», «Кӧкин Эркей»ле оноҥ до ӧскӧлӧри, экинчи бичикке А.Г. Калкинниҥ jарлу: «Очы Бала», «ӧскӱс Уул», «Кӧгӱдей Кӧкшин ле Боодой Коо» ло оноҥ до ӧскӧ кай чӧрчӧктӧри кирген. ӱчинчи бичикте Н.К. Ялатовтыҥ, Н.П. Черноеваныҥ, Ш. Марковтыҥ ла ӧскӧ дӧ кайчылардыҥ, олордыҥ тоозында тубалардыҥ, телеуттардыҥ чӧрчӧктӧри салынган: «ӧлӧштӧй», «Ак Бий», «ӱч кулакту ай кара ат» ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Анайда ок тӧртинчи бичикте алтай тегин чӧрчӧктӧрди билимчи база шиҥдеп, чӧрчӧктӧрдиҥ тексттерин эки тилле салганы, мӧрлӱ.
Мынаҥ кӧргӧндӧ, Ибрагим Jилек алтай кай чӧрчӧктӧрди, тегин чӧрчӧктӧрди сӱрекей элбеде шиҥдеп, тӱрк билимчилерге ле анайда ок текши тӱрк кычыраачыларга тузазы jаан иш бӱдӱрген. Экинчи jанынаҥ, бу иш бистиҥ jилбиркеген алтай билимчилерге де, студенттерге де, кычыраачыларга да jаан jӧмӧлтӧзин jетирер деп иженедим. Баатырлык учурлу ижи учун билимчи Ибрагим Jилекке быйан айдалы. Бичиктерди кычырарга кӱӱнзеген улус олорды Алтай Республиканыҥ М.В. Чевалковтыҥ адыла адалган Эл библиотекада табар аргалу деп чокымдап салайын.

Филология билимниҥ докторы, фольклорчы Т.М. Садалова.